Milagre da Senhora do Corporal
O mais antigo mosteiro
de cujas origens se conhece a história, entre o Neiva e o Minho, foi o de S. Salvador da Torre. Foi um dos mais importantes mosteiros beneditinos da região e exercia jurisdição sobre uma ampla área territorial. De padroado régio, sabemos, pela documentação, que nele se instalou D. Dinis, pelo menos numa das suas viagens pelo
Alto Minho.
Neste momento, porém, o que nos interessa é a referência que a este mosteiro é feita numa das Cantigas de Santa Maria, de Afonso X (1221-1284) – a cantiga 245. Nela se evoca um espantoso “milagre” feito pela Virgem, titular de uma capela no adro do mosteiro de São Salvador da Torre (a Senhora do Corporal), em favor de um dos seus devotos. Injustamente capturado por homens sem escrúpulos, que exigiam um avultado resgate para o libertar, foi preso pelos seus sequestradores no Castelo de Neiva, onde Santa Maria o soltou pela sua própria mão, ajudando-o a atravessar o rio Lima sem se afogar (supõe-se que não saberia nadar) e, mesmo com as portas fechadas, a entrar no convento, para contar aos atónitos frades a grande maravilha com que fora abençoado.
Neste momento, porém, o que nos interessa é a referência que a este mosteiro é feita numa das Cantigas de Santa Maria, de Afonso X (1221-1284) – a cantiga 245. Nela se evoca um espantoso “milagre” feito pela Virgem, titular de uma capela no adro do mosteiro de São Salvador da Torre (a Senhora do Corporal), em favor de um dos seus devotos. Injustamente capturado por homens sem escrúpulos, que exigiam um avultado resgate para o libertar, foi preso pelos seus sequestradores no Castelo de Neiva, onde Santa Maria o soltou pela sua própria mão, ajudando-o a atravessar o rio Lima sem se afogar (supõe-se que não saberia nadar) e, mesmo com as portas fechadas, a entrar no convento, para contar aos atónitos frades a grande maravilha com que fora abençoado.
A lenda foi recolhida por Afonso X nas suas Cantigas
en loor de Santa
Maria, mas é possível que a composição tivesse sido elaborada na
área geográfica que lhe serviu de cenário, quiçá no próprio mosteiro.
Se esta hipótese corresponder à verdade estaremos perante a mais antiga peça literária e musical elaborada na Ribeira Lima. Por esse motivo, a registamos aqui, de modo a difundir o seu conhecimento.
Apresentamos em primeiro
lugar a sua execução musical; as estrofes cantadas são a 2.ª, a 7.ª, a 12.ª e a 20.ª, como se poderá ver de seguida, na transcrição total do texto.
Segue-se as transcrição integral do poema; este começa pelo
refrão, que depois se repete, a seguir a cada das vinte e cinco estrofes.
(Clique sobre o título para ouvir a "cantiga").
(Clique sobre o título para ouvir a "cantiga").
e o fez passar un rio que era mui fondo,
e non se mollou
[Linha]
|
[Refrão]
|
1
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for,
|
2
|
cham’ a Virgen groriosa, | Madre de Nostro Sennor.
|
[Estrofe I]
|
|
3
|
Ca pola nossa saude | prendeu dela carne Deus,
|
4
|
e por nos seermos salvos | feze-a sobre los seus
|
5
|
coros dos angeos reinna; | e porend’, amigos meus,
|
6
|
dereit’ e que na gran coita | valla ao pecador.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe II]
|
|
7
|
E sobr’
aquest’ un miragre | mui fremoso vos direi
|
8
|
que fez en riba de Limia | a Madre do alto Rei,
|
9
|
en San Salvador da Torre, | por un om’, e mui ben sei
|
10
|
que averedes fiança | na Madre do Salvador.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe III]
|
|
11
|
Entre Doir’ e Minn’ avia, | no reino de Portugal,
|
12
|
tal tempo foi, roubadores | que fazian muito mal,
|
13
|
escudeiros e peões, | cavaleiros outro tal;
|
14
|
aquel que mẽos roubava, | entr’ eles era peor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe IV]
|
|
15
|
En aquel tempo morava | un ome bõo ali
|
16
|
en San Salvador da Torre | e, per quant’ eu aprendi,
|
17
|
fazia ben sa fazenda | servindo Deus, e des i
|
18
|
avia gran confiança | na Madre do Salvador.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe V]
|
|
19
|
Ali no adro avia | ũa capela enton
|
20
|
da Santa Virgen, e sempre | fazia sa oraçon
|
21
|
est’ om’ ali ameude, | des i mui de coraçon
|
22
|
aquele logar onrrava | con muita flemosa fror.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe VI]
|
|
23
|
O ome bõo avia | nomeada que aver
|
24
|
avia grand’; e porende | os que soian fazer
|
25
|
mal e roubavan a
terra | foron’o enton prender
|
26
|
e, mao
pecad’, avian | de o espeitar sabor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe VII]
|
|
27
|
Meteron’o en
un barco | e passaron’o alen,
|
28
|
e ian’o
maltragendo | que lles dess’
algũa ren;
|
29
|
e no castelo de Nevia | o meteron, e des en
|
30
|
o que o peor julgava | tiinna-s’ en por mellor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe VIII]
|
|
31
|
Muitas vezes açoutado, | como contaron a min,
|
32
|
foi, e dizian:
“Vilão, | oge seera ta fin
|
33
|
se nos non das quant’ ouveres.” | E
jurou par San Martin
|
34
|
o alcaide que de cuita | o faria sofredor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe IX]
|
|
35
|
En un temon o
alcaide | mui fort’ estira-lo fez
|
36
|
e muita da agua fria | deitar sobr’ el essa vez,
|
37
|
e o corpo con feridas | ja chus negr’ era ca pez,
|
38
|
e o alcaide dizendo: | “Don vilão traedor,
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe X]
|
|
39
|
Dizede que nos daredes, | se non, a vossa moller
|
40
|
e os fillos
prenderemos.” | Ele diss’ enton: “Senner,
|
41
|
mil soldos de leoneses | vos darei per quant’ ouver,
|
42
|
ca mais non soon atrevudo | de dar, par Nostro Sennor.”
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XI]
|
|
43
|
Eles esto non quiseron | e foron’o açoutar,
|
44
|
se poderian ainda | del mais dinneiros levar;
|
45
|
e pois que o ben feriron, | assentaron-s’ a jantar;
|
46
|
todos a ũa fogueira | severon a derredor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XII]
|
|
47
|
O ome bõo
jazendo | en coita mui grand’ assaz,
|
48
|
diss’: “Ai,
Virgen groriosa, | guarda-m’ oge, se te praz,
|
49
|
daquesta
prijon tan forte | en que o meu corpo jaz;
|
50
|
nembre-te se
t’ eu serviço | fiz que foss’ a ta loor.”
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XIII]
|
|
51
|
E el aquesto dizendo, | ũa dona enton entrou
|
52
|
per meogo do
paaço, | e cada un a catou;
|
53
|
mais sol falar non poderon, | nen ome non s’
abalou
|
54
|
que se levantar podesse, | mais ouveron gran pavor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XIV]
|
|
55
|
E foi-se
dereitamente, | que todos a viron ir,
|
56
|
ao om’ e deslió-o | e disse: “Porque servir-
|
57
|
me soes na mia capela, | porén te vin eu guarir
|
58
|
desta prijon
en que jazes | tan fort’ e tan sen sabor.”
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XV]
|
|
59
|
E filló-o pela mão | mui manss’ e mui sen afan
|
60
|
e levou-o
perant’ eles; | e ben creede de pran
|
61
|
que ome non
falou nada | nen fezeron adaman
|
62
|
sol de ll’ en ele travaren, | e perderon a coor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XVI]
|
|
63
|
E as portas do castelo | fortes, com’ aprendi eu,
|
64
|
estavan mui ben fechadas; | pero pelo poder seu
|
65
|
daquela que o levava | abriron-s’ e con el
deu
|
66
|
na riba do rio Limia | e disse: “Meu servidor,
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XVII]
|
|
67
|
Entra no rio e passa | a alén, e acharás
|
68
|
as portas do mõesteiro | sarradas; mas entrarás
|
69
|
per elas ousadamente | e na eigreja marrás
|
70
|
e dirás est’
aos frades | todos e ao prior.”
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XVIII]
|
|
71
|
El ouv’ espanto do rio, | non ousou i meter pe
|
72
|
e diz;
“Sennor, muit’ e alto, | des i u mais baixo e
|
73
|
a i mais de dez braçadas | ou doze, per bõa fe.”
|
74
|
Diss’ ela: “Faz o que digo | e non sejas dultador.”
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XIX]
|
|
75
|
E meteu-s’
enton a vao | en aquel rio medes,
|
76
|
que sol non ouv’ i mollado | pé, nen outro dano prês;
|
77
|
e ante que s’ i metesse, | disse-ll’ ela enton: “Vês,
|
78
|
de me fazeres serviço | averás mais meu amor.”
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XX]
|
|
79
|
El, pois ouv’ alén passado, | ante que veess’ a luz,
|
80
|
entrou dentro na igreja | e deitou-s’ ant’ ũa cruz
|
81
|
e ant’ ũa majestade | da Sennor que nos aduz
|
82
|
quanto de ben nos avemos | e nos é defendedor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XXI]
|
|
83
|
Entraron
enton os frades | nas matinas, e tafur
|
84
|
cuidaron enton
que era | e entrara per algur;
|
85
|
e
maravillados eran, | ca solamente un mur
|
86
|
ali entrar non podia, | pero fosse furador.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XXII]
|
|
87
|
E disseron: “Tu que jazes, | bon om’ e quen te meteu
|
88
|
en tal logar come este? | Ben louco fust’ e sandeu.”
|
89
|
Acordou, e o convento, | des que o ben connoceu,
|
90
|
prougue-lle muito con ele. | E el foi departidor
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XXIII]
|
|
91
|
De quanto ll’ enton vẽera, | e jurou par San Dinis
|
92
|
que sempr’ a
Virgen servisse, | pois a ela prougu’ e quis
|
93
|
que de mal fosse livrado. | E per mi seede fis
|
94
|
que fez pois ben sa fazenda | e foi grand’ esmolnador.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XXIV]
|
|
95
|
O alcaid’
enton de Nevia | con sua companna vil
|
96
|
viron que assi perderan | o pres’ e os soldos mil,
|
97
|
e que assi ũa dona | llo levara tan sotil-
|
98
|
ment’, e
viron que a Madre | fora do Remiidor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
|
[Estrofe XXV]
|
|
99
|
Ca ben lles
diss’ o convento | a todos que a que sol
|
100
|
fazer aos pecadores | que façan todos sa prol,
|
101
|
que fez aqueste
miragre; | poren se teve por fol
|
102
|
cada un e neun deles | non foi depois malfeitor.
|
O que en coita de morte | mui grand’ ou en prijon for...
|
A concluir, apresentamos a partitura com a correspondente notação musical, como se usava na Idade Média e ainda se emprega no Canto Gregoriano. Limitamo-nos ao refrão e à primeira estrofe. Os entendidos saberão fazer a transposição para a notação moderna.
A iluminura (supra) que acompanha este texto, extraída de um dos códices das Cantigas, é uma reprodução meramente simbólica do Castelo de Neiva, que o artista por certo nunca observou na sua vida.